Czasami aż trudno uwierzyć, że Powszechne Zjazdy Historyków Polskich są kontynuowane od prawie 150 laty. U schyłku doby rozbiorowej, miały one, poczynając od I Zjazdu w Krakowie w 1880 r. rozbudzać i rozwijać naukowe badania nad poznaniem w równym stopniu dziejów regionalnych i lokalnych, co całej Rzeczypospolitej. Z pewnością u schyłku XIX stulecia przysłużyły się one do ożywienia intelektualnego środowisk pozauniwersyteckich. Owe idee niezaniedbywania badań regionalnych przy studiach na dziejami całego państwa polskiego mocno akcentowały trzy kolejne Zjazdy już w odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej. Zarazem tamte zjazdy stawały się swoim ,,parlamentem’’ wspólnoty świata historyków z dawnych trzech prowincji zaborowych, zawsze dbających o jak najwszechstronniejsze, ale podkreślmy to z naciskiem, naukowe poznanie dziejów własnego narodu.  Po II wojnie światowej dopiero po 1956 r. w warunkach destalinizacji całego dotychczasowego systemu uprawiania badań naukowych, w tym również historycznych, powszechne zgromadzenia zawodowych badaczy i miłośników wiernych Clio, odzyskały swoją, przynajmniej częściową, autonomię w zakresie prowadzenia badań. Od VIII Zjazdu w Krakowie w 1958 r., z pamiętnym referatem profesora Tadeusza Manteuffla – Warunki rozwoju nauki historycznej w dziesięcioleciu 1948-1958, każdy kolejny ,,parlament’’ historyków, mimo dziesiątków rokrocznie konferencji i sympozjów, był tym jednym, niepowtarzalnym miejscem podsumowania dorobku ostatnich lat, często innego nań spojrzenia, a nawet, choć już trochę rzadziej, zaproponowania nowych kierunków badań. Zjazdy dawały także niepowtarzalną okazję do spotkań i dyskusji ponad podziałami wyznaczonymi przez specjalizacje, środowiska zawodowe czy, co także istotne, tytulaturę. Zawsze z największą radością byli witani nauczyciele, studenci i wszyscy miłośnicy historii, a takich też nie brakowało. W XXI wieku Zjazdy zaczęły obfitować już w nie tylko tradycyjne targi książki historycznej, ale również pokazy filmowe czy spektakle odtwórstwa historycznego.

            Ostatni,  jubileuszowy XX Powszechny Zjazd Historyków Polskich miał miejsce w Lublinie we wrześniu 2019 r., zaś jego hasłem przewodnim była ,,Wielka zmiana. Historia wobec wyzwań’’. Trzydniowe obrady w największym stopniu były poświecone próbie oceny dorobku, rzadziej udzieleniu wskazówek na przyszłość, naszej historiografii narodowej w wielkich epokach historycznych, od starożytności po XX wiek, jaki dokonał się w ostatnim trzydziestoleciu (1989-2019). Nie brakowało także krytycznego spojrzenia na losy polskiej historiografii w dłuższej perspektywie, sięgającej doby Polski Ludowej, czy spojrzenia na historię Polski z perspektywy kobiet.

            Jesienią 2019 r. ogólnopolska reprezentacja naszego środowiska reprezentowana przez Zarząd Główny PTH organizację XXI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich powierzyło badaczom przeszłości skupionym w Uniwersytecie w Białymstoku. Było to duże wyróżnienie, gdyż oznaczało docenienia naszego dorobku naukowo-badawczego i pracy z młodzieżą studencką, nie przez kogo innego jak tylko przez Koleżanki i Kolegów z całej Polski. Zarazem było też wyrazem zaufania do naszych zdolności organizacyjnych.

            W przekonaniu organizatorów białostockiego Zjazdu, podzielone przez Prezydium ZG PTH, ważne i cenne spotkanie naszego środowiska w Lublinie ponad cztery lata temu, owocnie zamknęło etap debatowania nad tym co już zostało napisane w ostatnich trzech dekadach. Wspólnie uznaliśmy, że po trosze autorską koncepcję lubelskiego zjazdu podsumowaniu polskich badań historycznych należy przeformułować i jeszcze w większym stopniu niż dotychczas otworzyć drzwi przyszłego ,,parlamentu’’ na głosy proponujące albo inną, rzadziej podejmowaną w kraju,  problematykę badawczą albo też nowe spojrzenie na zagadnienia lepiej lub słabiej rozpoznane. U podłoża takiego myślenia legło przekonanie, że należy w jak największym stopniu oddać głos nie kilku mędrcom, nawet najznakomitszym, którzy opracują formułę zjazdową, lecz całemu środowisku, w tym także młodszemu pokoleniu, coraz aktywniej uczestniczącemu, co istotne, w międzynarodowej debacie naukowej. Znając osobiście formułę wielkich spotkań badaczy czy to  w ramach Światowych Kongresów Nauk Historycznych czy też Międzynarodowych Kongresów Historii Gospodarczej, zaproponowaliśmy podział obrad białostockiego Zjazdu na dwie części: wielkich tematów i paneli problemowych. Wielkie tematy zostały wyłonione w drodze licznych koleżeńskich dyskusji i konsultacji przeprowadzonych podczas różnorodnych spotkaniach w całym kraju, a ich duże znaczenie badawcze, w opinii organizatorów, trudne jest do podważenia. Ważną cechą owych wyodrębnionych wielkich tematów jest ujęcie zagadnień w długiej perspektywie chronologicznej. Z kolei na organizację sympozjów szczegółowych Komitet Organizacyjny w listoadzie 2019 r. zwrócił się poprzez dyrekcję Instytutów Historii z apelem do całego środowiska nadsyłanie propozycji tematycznych. Istotną cechą przedkładanych propozycji miało być zachęcenie do jak najszerszej współpracy międzyśrodowiskowej i nich udział w nich Koleżanek i Kolegów reprezentujących co najmniej trzy różne jednostki naukowe. Na adres organizatorów do końca marca 2021 r. wpłynęło aż 35 zgłoszeń z instytutów, wydziałów i stowarzyszeń z całego kraju, powiedzmy sobie szczerze o bardzo różnym stopniu przygotowania. Prezydium ZG PTH na swoich posiedzeniach w dniach 27 maja i 1 lipca 2021 r., po szczegółowym zapoznaniu się ze wszystkim zgłoszonymi propozycjami i zważywszy na ich poziom naukowy, który był podstawowym wyznacznikiem ich wartości, oraz rekomendacji Komitetu Organizacyjnego, zadecydowało o wyborze 20 paneli spośród wszystkich zgłoszonych paneli problemowych.                

            W sumie w programie naukowym organizowanego Zjazdu chcemy postawić nacisk na dzieje człowieka, jako głównego bohatera, sprawcę procesów historycznych, co najpełniej oddaje jego hasło programowe –   ,,Człowiek twórcą historii’’, bo przecież cała nasza historia to nic innego jak dzieje ludzi. Obrady Zjazdu będą się toczyć w sześciu węzłowych tematach, które poza jednym ukazują problematykę w długim trwaniu, od średniowiecza po współczesność oraz w 27 sympozjach problemowych, w tym 7 organizowanych przez naszych Partnerów Instytucjonalnych (Instytut Pamięci Narodowej, Muzeum Historii Polski, Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych). Podczas obrad zostanie zaprezentowanych prawie 200 referatów.  Powinny one ukazać przede wszystkim paletę nowych problemów badawczych podejmowanych ostatnimi laty w ośrodkach akademickich, które pozwalają dużo lepiej zrozumieć mechanizmy najważniejszych przeobrażeń społeczno-gospodarczych, kulturalnych i politycznych dziejów Polski i Polaków. Wśród nich nie zabraknie wyzwań stojących przed nami zarówno związanych z wymogami metodologicznymi uprawiania nauki historycznej jak i dokonującej się w humanistyce rewolucji technologicznej. Zapewne mocno wybrzmi i słusznie, potrzeba prowadzenia badań w szerokiej współpracy z nauką światową, gdyż zawsze wpływa to na poszerzanie spektrum badawczego narodowej nauki historycznej. Obrady białostockiego Zjazdu raz jeszcze powinny uzmysłowić nierozerwalny związek historii z dniem dzisiejszym. Dlatego też w naszych obradach nie może zabraknąć dyskusji z jak najszerszym udziałem nauczycieli i studentów, o jednej z podstawowych funkcji nauki historycznej, którą jest kształtowanie świadomości i tożsamości młodych generacji Polaków, opartej na prawdzie w badaniach historycznych i w edukacji szkolnej.  

            Podzielamy bowiem przekonanie, że wiedza o przeszłości ma ogromne znaczenie dla kształtowania własnej świadomości narodowej. To ona ukazuje kształtowanie i trwanie narodu od ponad 1000 lat, który przetrwał, znaczony polityką germanizacyjną i rusyfikacyjną, okres zaborów, a w listopadzie 1918 r. pomimo zróżnicowania politycznego, mógł świętować odzyskanie niepodległości. Nie powinno dla nikogo ulegać wątpliwości, że jedną z najważniejszych więzi społecznych jest świadomość historycznej wspólnoty.

            Zanim dojdzie do największego w powojennych dziejach Białegostoku ,,święta historii’’, od dwóch lat prezentujemy comiesięczne spotkania z najwybitniejszymi polskimi historykami. Nazwaliśmy je umownie ,,Wykładami Mistrzów’’. W przystępnej formie prezentują oni wybrane problemy z dziejów naszego państwa i narodu, od średniowiecza po współczesność. Każdemu z wykładów, co jest pewnym novum, towarzyszy jego drukowana postać, wzbogacona dodatkowo o krótki życiorys naukowy Mistrza, którą uczestnicy spotkania mogą zabrać ze sobą do domu. Wiele z tych pięknych i ciekawych tomików trafiło do rąk uczniów startujących w naszej przecież Olimpiadzie Historycznej. Tak zaprojektowanej inicjatywie organizatorów zjazdu, finansowego wsparcia zechciał udzielić Pan dr Adam Kosicki, Marszałek Województwa Podlaskiego, za które dziękujemy.

            Ale oprócz referatów, dyskusji i polemik, jesteśmy o tym przekonani, nacechowanych dążeniem do prawdy, zjazdowi będzie towarzyszyć cały szereg przedsięwzięć dodatkowych przygotowanych zarówno bezpośrednio przez Komitet Organizacyjny, jak i jednostki  partnerów strategicznych, instytucjonalnych i innych, w tym m.in.: targi książki historycznej, pokazy filmów, wystawy, pokazy gier planszowych. Przewidujemy ponadto zorganizowanie odczytów publicznych wybitnych polskich uczonych.

            Otwarcie Zjazdu odbędzie się w centrum Białegostoku, w Operze i Filharmonii Podlaskiej – Europejskim Centrum Sztuki przy ul. Podleśnej 2, zaś miejscem obrad będzie nowoczesny kampus Uniwersytetu w Białymstoku, który jako samodzielna uczelnia ma za sobą blisko trzy dekady pracy naukowej i dydaktycznej. Jednakże jego początki jako Filii Uniwersytetu Warszawskiego sięgają końca lat 60. ubiegłego stulecia, gdzie historię wykładały tak uznane autorytety jak profesorowie: Ewa Wipszycka-Bravo i Andrzej Wyczański, doktorzy honoris causa UwB, Władysław Andrzej Serczyk, Andrzej Wyrobisz, Mieczysław Wrzosek czy Stefan Meller.

            Spotykamy się w Białymstoku, dawnym mieście prywatnym Jana Klemensa Branickiego, w XIX stuleciu nazywanym ,,Manchesterem Północy’’, a dzisiaj dynamicznie rozwijającej się stolicy województwa podlaskiego. Jego mieszkańcy są dumni nie tylko z jego historii, ale z roli jaką odgrywają skupione w nim wyższe uczelnie na mapie naukowej naszego kraju. Spotykamy się na historycznym Podlasiu, którego mieszkańcy zachowują w życzliwej pamięci i pielęgnują wielokulturowość regionu.  

                                                           A zatem do zobaczenia na gościnnej ziemi podlaskiej!

                                                                                   Prof. dr hab. Cezary Kuklo

                                                           Przewodniczący Komitetu Organizacyjnego XXI PZHP